اجتناب از مدرسه

در این نوشته با مطالب زیر آشنا می‌شوید:

تعریف اجتناب از مدرسه و شیوع آن

اجتناب از مدرسه ، یک مسأله‌ی بهداشت روانی شایع و ناشی از اضطراب و ترس است. ‎ فوبیای مدرسه و ‎ مدرسه‌گریزی در متون علمی استفاده می‌شوند اما محققین اصطلاح ‎اجتناب از مدرسه را پیشنهاد کرده‌اند. در این معنا، «اجتناب از مدرسه» به بی‌میلی کودک برای حضور در مدرسه یا مشکل کودک در گذراندن بیشتر زمان روز سر ‎کلاس، اشاره دارد. ‎اجتناب از مدرسه مشکل مهمی است که تقریباً ۱ تا ۵ درصد از تمام ‎کودکان مدرسه‌ای را تحت تأثیر قرار می‌دهد. نرخ شیوع بین ‎پسر و ‎دختر مشابه است و در بین کودکان ۵ تا ۱۰ ساله ‎شیوع بیشتری دارد.

در این زمینه، علائم رفتاری در درجه‌ی اول با ‎اضطراب مرتبط است. اضطراب می‌تواند در کودکان از طریق سطوح مختلف واکنش‌های رفتاری، فیزیولوژیکی و عاطفی خود را نشان دهد. اضطراب جدایی که پیامد فرآیندهای ‎دلبستگی نا ایمن بین والدین و فرزندان است، به‌عنوان یک عامل اساسی اجتناب از مدرسه در نظر گرفته می‌شود. احساسات منفی و رفتارهای مخرب مانند ‎خشم یا ‎پرخاشگری، کناره‌گیری اجتماعی، مشکلات ‎خواب، مشکل در ‎تمرکز، و احساس ملالت ممکن است با اجتناب کودک از مدرسه همراه باشد. علاوه بر این، ‎بی‌ثباتی عاطفی، حساسیت شدید در روابط بین فردی، مشکلات در روابط با همسالان و احساس ‎تنهایی، قرار گرفتن در معرض ‎قلدری همسالان و عملکرد تحصیلی پایین را می‌توان به‌عنوان عواملی برشمرد که دانش‌آموزان را مستعد ‎اجتناب از مدرسه می‌کند.

عواقب اجتناب از مدرسه

اجتناب از مدرسه که با ‎ترک تحصیل همراه است، دارای الگویی است که با شرایطی مانند مصرف ‎مواد، تمایل به ‎خشونت، ‎خودکشی، رفتارهای ‎جنسی پرخطر، مشارکت در ‎جرم، اختلالات اضطرابی، مشکلات سازگاری و رشد رفتارهای ‎ضد اجتماعی همراه است. موارد فوق نشان می‌دهد که چرا ‎مدرسه‌گریزی یا همان ‎امتناع از مدرسه یا به‌عبارتی دیگر ‎ترس از مدرسه مهم است.

دلایل اجتناب از مدرسه

به‌طور کلی دلایل ‎اجتناب از مدرسه را می‌توان در چهار حیطه جست‌وجو کرد. البته این سه حیطه با هم مرتبط هستند و بر روی هم اثر می‌گذارند. (مسائل ‎خانوادگی، مسائل ‎مدرسه، بیماری‌های روان‌پزشکی و مسائل ‎اجتماعی) از منظر مسائل خانوادگی الگوی ‎دلبستگی و الگوی رفتاری مقابله‌جویانه از مهمترین عوامل هستند.

دلایل خانوادگی اجتناب از مدرسه

سبک دلبستگی کودک اهمیت بالایی دارد. کودکانی که دلبستگی نا ایمن دارند، احساس اعتماد و امنیت نسبت به محیط اولیه (خانه) و یا محیط ثانویه (مدرسه) ندارند. سبک فرزندپروری که در آن کودک مورد غفلت است یا واکنش والدین به رفتار کودک غیر قابل پیش‌بینی و یا نامتناسب باشد می‌تواند باعث شود کودک در جدا شدن از خانه یا پیوستن به مدرسه احساس اضطراب و ناامنی کند.

اختلال رفتار مقابله‌جویانه هم می‌تواند به‌نوعی واکنش دفاعی در برابر سبک فرزندپروری نادیده‌انگار، دیکتاتورانه و یا آشفته باشد. لذا درمان این کودکان ‎خانواده درمانی خواهد بود. در این درمان تعامل کودک و خانواده مورد تحلیل قرار می‌گیرد تا الگوی ناکارآمد ارتباطی مشخص شود. سپس به‌تدریج این الگو اصلاح می‌شود تا به یک الگوی مناسب تبدیل شود.

ویژگی‌های الگوی مناسب عبارتند از: شناسایی به‌موقع هیجانات کودک، ایجاد فضا برای کلامی‌کردن هیجانات (حس کردن و حرف زدن)، تمرین برای تحمل هیجانات، تمرین برای نگاه به موضوع از دیدگاه همه‌ی اعضای خانواده و در نهایت اتخاذ واکنش متناسب. در نتیجه به‌تدریج وضعیت دلبستگی کودک به ‎دلبستگی امن نزدیک خواهد شد. با این کار کودک می‌تواند به محیط اولیه و ثانویه اعتماد کند و در ضمن رفتارهای مقابله‌جویانه کم می‌شوند.

دلایل مربوط به مدرسه اجتناب از مدرسه

اجتناب از مدرسه شاید ناشی از تجربه‌ی هیجانات منفی در مدرسه باشد. موارد زیر باید بررسی شوند: ‎هوش، ‎بیش‌فعالی و کمبود تمرکز، پدیده‌ی ‎زورگویی، ‎اختلالات یادگیری، ‎فشار آموزشی، الگوی ارتباطی ‎معلمان، سبک آموزشی مدرسه، تغییر ‎مدرسه و جدایی از دوستان و تفاوت ‎فرهنگی و ‎زبان.

ظرفیت ‎عقلانی و ‎هوش کودکان متفاوت و محدود است. گاهی خانواده با سطح ‎هوش کودک خود به‌درستی کنار نمی‌آید. انتظارات تحصیلی، برنامه‌ی آموزشی و محل تحصیل باید متناسب با سطح هوش ‎کودک باشد. در غیر این‌صورت ‎اعتماد به نفس کودک تخریب شده و ارتباط کودک با محیط آموزشی مختل می‌شود.

اختلالات بیش‌فعالی یک علت مهم اجتناب از مدرسه است. حفظ آرامش در کلاس و ‎تمرکز برای کودک بسیار سخت است. متأسفانه والدین در پذیرش درمان مقاومت می‌کنند، از دارو می‌ترسند و نگران عوارض آن هستند. اما عوارض عدم درمان (مثل اجتناب از مدرسه) بسیار بدتر از عوارض دارو است.

معمولاً حواس‌مان نیست اما ‎قربانی ‎زورگویی شدن یکی از علل شایع اجتناب از مدرسه است. یکی از اجزای این پدیده پنهان‌سازی توسط کودک است. ‎کودکان قربانی معمولاً ساکت‌اند؛ چیزی نمی‌گویند؛ حتی خودشان نیز نمی‌دانند قربانی هستند. پس باید حتماً یک درمانگر مجرب این مسأله را بررسی کند.

برخی ‎مدارس مثلا نمونه، سالانه چند رتبه برتر و تعداد زیادی آدم شکست‌خورده می‌سازند. گاهی علت اجتناب از مدرسه سخت‌گیری ‎مشاور تحصیلی است. برخی محصلین نه می‌خواهند و نه می‌توانند این فشار را تاب بیاورند. تا جایی که برای رهایی از فشار به مشاورشان گزارشات ‎دروغ می‌دهند.

تغییر مدرسه (‎مهاجرت یا ارتقاء و …) به‌خاطر تغییر محیط و جدایی از دوستان برای ‎کودک یا ‎نوجوان تنش‌زا است. پس باید با تعامل با وی انجام شود. در مورد احساس کودک نسبت به این کار صحبت کنید. در مواردی که جبر مهاجرت مطرح نیست جلب رضایت و همکاری کودک مهم، مفید و حتی ضروری است.

نقش اختلالات روان‌پزشکی در اجتناب از مدرسه

علل مهم دیگر ‎اجتناب از مدرسه بروز اختلالات روان‌‌پزشکی مانند ، اختلال وسواسی جبری ، ‎ افسردگی اساسی ، اختلالات روان‌پریشانه، اختلال استرس پس از آسیب و … هستند. این اختلالات باید با یک مصاحبه و معاینه‌ی روان‌‌پزشکی جامع بررسی و در صورت وجود درمان شوند.

در ‎افسردگی میزان انرژی، تمرکز و قدرت تصمیم‌گیری کودم کم می‌شود. پس حضور در کلاس برایش طاقت‌فرسا است. ممکن است نتواند هیجان خود را به‌خوبی توصیف کند و در جواب سؤالاتی مانند «روحیه‌ات چطوره؟» پاسخ‌های مانند «خوبم» می‌دهد. یعنی آشکارترین علامت افسردگی او ‎اجتناب از مدرسه است.

گاهی کودک دچار ‎وسواس به‌علت محرک‌های اضطراب‌آور ناشی از افکار وسواسی نمی‌تواند فضای ‎مدرسه را تحمل کند. کودک دچار وسواس قرینگی ممکن است به‌علت دیدن وضعیت‌های غیر قرینه دچار اضطراب شود و از رفتن به مدرسه ‎اجتناب کند. پس بررسی علایم وسواس و ارتباط آن با غیبت کودک ضروری است.

کودکی که دچار آسیب جدی مانند خشونت، تعرض جنسی و … شده مانند کودک افسرده از نظر شناختی توانایی تحمل مدرسه را ندارد. اگر محل آسیب مدرسه باشد یا توسط یک هم‌مدرسه‌ای ایجاد شده باشد، حضور کودک در مدرسه باعث یادآوری رویداد آسیب‌زا و بروز اضطراب شدید و اجتناب از مدرسه خواهد شد.

کودکان قربانی ‎خشونت خانگی یا شاهد آن می‌توانند دچار اختلال استرس پس از آسیب شوند. ‎اجتناب از مدرسه می‌تواند اولین علامت قابل توجه این کودکان باشد. از آنجایی که بیان خاطرات مربوط به وقایع آسیب‌رسان برای ایشان دردناک است به‌طور معمول مشکل این کودکان دیر تشخیص داده می‌شود.

نقش مسائل اجتماعی در اجتناب از مدرسه

‎فقر مانعی جدی برای حضور کودک در مدرسه است. کودک فقیر نه‌تنها امکان مالی حضور در مدرسه را ندارد، بلکه به‌خاطر حس تحقیری که از دیگران دریافت می‌کند از مدرسه دوری می‌کند. مطالعات نشان داده‌اند که میزان اجتناب از مدرسه در جاهایی که نابرابری اقتصادی وجود دارد بیشتر است.

در نهایت، ‎تبعیض نژادی و قومی حضور کودکان ‎اقلیت‌ها در مدرسه را با سختی همراه می‌کند. احتمال مدرسه نرفتن در اقلیت‌ها بیشتر است که لزوم مبارزه با کلیشه‌های فرهنگی مربوط به اقلیت‌ها را گوشزد می‌کند.

به امید اینکه تمام کودکان بتوانند در شرایط آموزشی مناسبت رشد کنند.