دکتر ترابی روان‌پزشک و روان‌درمانگر تحلیلی

قلدری در مدارس

نویسنده: غلامرضا ترابی پاریزی
قلدری در مدارس - دکتر ترابی

در این نوشته با مطالب زیر آشنا می‌شوید:

تعریف قلدری و شیوع آن در مدارس

قلدری یعنی آزار و اذیت عمدی و مکرر یک فرد یا گروه توسط فرد یا گروهی دیگر، که رابطه‌ی آن‌ها دارای عدم توازن قوا است. قلدری می‌تواند فیزیکی، کلامی یا روانی باشد. می‌تواند حضوری یا آن‌لاین رخ دهد. پس چهار جزء مهم دارد: آزار، عدم توازن قوا، تکرار و عمدی بودن.

حدود ۲۵ درصد کودکان و نوجوانان در مدارس ایران قربانی ‎قلدری و بین ۱۵ تا ۲۰ درصد از دانش‌آموزان مرتکب قلدری می‌شوند. بر اساس مطالعات ایرانی میزان قلدری کردن و قربانی شدن در پسرها بیشتر از دخترها است، اما در کشورهای دیگر تقریباً برابر است ولی پسرها بیشتر درگیر قلدری فیزیکی و دخترها بیشتر درگیر ‎قلدری کلامی هستند. پسرها بیشتر به‌صورت آشکار قلدری می‌کنند و دخترها بیشتر به‌صورت نهانی و مرموز. پسرها معمولا در برابر پسران و دختران ولی دخترها اغلب در برابر دخترها ‎زورگویی می‌کنن. با افزایش سن قلدری فیزیکی کمتر و قادری آن‌لاین افزایش پیدا می‌کند. 

عوامل خطر قلدری در مدارس

عوامل خطر قربانی ‎قلدری شدن

عضویت در اقلیت نژادی، قومیتی، جنسیتی یا …، متفاوت بودن با همسالان خود (شکل بدن یا لهجه یا …)، عزت نفس پایین، داشتن افسردگی یا اضطراب، اجتماعی نبودن، ناتوانی ذهنی یا رشدی، داشتن پیشینه اجتماعی-اقتصادی پایین، تجربه‌ی ناملایمات در کودکی.

عوامل خطر ‎قلدری کردن

سابقه‌ی پرخاشگری، سرکشی، تخریب و بزهکاری یا عضو بودن در چنین گروه‌هایی. مصرف الکل و مواد. داشتن هیکل ورزشکاری و تنومند بودن (برعکس، چاق بودن یا نحیف بودن ریسک قربانی شدن را بیشتر می‌کند). عملکرد تحصیلی ضعیف. بی‌توجهی مسئولان مدرسه به پدیده‌ی قلدری 

البته موارد فوق در هم‌پیچیده هستند. مثلاً کودک چاق ممکن است قربانی ‎قلدری شود، سپس برای ترمیم اعتماد به نفس خود به کودکان دیگر قلدری کند. در مورد سن نیز قضیه پیچیده است. در مقطع ابتدایی میزان قلدری کم ولی در اوایل متوسطه بیشتر می‌شود و مجدد در انتهای متوسطه کم می‌شود. یا کودکانی که از نظر اقتصادی و اجتماعی ضعیف هستند بیشتر قربانی ‎قلدری می‌شوند، اما همین کودکان به علت محرومیت از محیط‌های سالم و انزوای اجتماعی به گروه‌های قلدر گرایش پیدا می‌کنند. لذا قلدری یک پدیده‌ی اجتماعی پیچیده محسوب می‌شود و در آن عوامل متعدد بر هم اثر می‌گذارند.

کودکانی که در خانواده‌های آشفته زندگی می‌کنند (مانند وجود خشونت خانگی، فقر، نبودن والدین و …)، هم در معرض ‎قلدری کردن و هم در معرض قربانی شدن قرار دارند. پس وجود خانواده‌ی سالم و پایدار و مدرسه‌ی سالم و مسئولان آگاه، مهم‌ترین عوامل محافظتی در برابر پدیده‌ی قلدری هستند. 

علایم و نشانه‌های قلدری

نشانه‌های قربانی قلدری شدن

انواع قلدری کردن

فیزیکی:
ضربه زدن، هل دادن یا آسیب رساندن به اموال
کلامی:
مسخره کردن، یا شوخی‌های آزاردهنده
اجتماعی:
بایکوت کردن، شایعه‌پراکنی، برهم‌زدن دوستی
سایبری:
ارسال پیام‌های تهدیدآمیز، به اشتراک‌گذاری عکس‌های شرم‌آور، یا ارسال نظرات آزاردهنده
عاطفی/روانی:
ترساندن، گسلایتینک یا ایجاد احساس بی‌ارزشی
جنسی:
لمس ناخواسته، شوخی‌های جنسی، پخش شایعات جنسی
نژادی:
تمسخر و تبعیض به خاطر تعلق به نژاد و قومیت خاص
مذهبی:
آزار به خاطر داشتن یا نداشتن گرایش‌های مذهبی
قلدری برای افراد داری معلولیت:
تمسخر و آزار به بهانه‌ی ناتوانی جسمی

پیامدها و عواقب قلدری

پیامدها و عواقب قلدری برای قربانی

علاوه‌بر موارد فوق قربانی قلدری شدن به کودک می‌آموزد که نامطلوب است. این دنیا امن نیست و او ناتوان است. وقتی بارها با قلدری و ضعف خود در برابر آن مواجه شود دچار درماندگی آموخته شده می‌شود. یعنی حتی با جدا شدن از قلدرها باز هم احساس اعتماد به نفس و امنیت به وی باز نمی‌گردد.

این خودپنداره‌ی زخمی باعث می‌شود کودک در شرایط دشوار استقامت نداشته باشد. این جا است که نقص در عملکرد تحصیلی می‌تواند به‌راحتی رخ دهد. کودک مدرسه را رها می‌کند. رها کردن مدرسه در آینده منجر به اجتماعی نشدن فرد و ناتوانی‌های دیگری مانند حفظ شغل و روابط خانوادگی خواهد شد.

یکی دیگر از عواقب قربانی شدن، ‎قلدر شدن است. کودک ممکن است برای فرار از احساس ضعف سعی کند دیگران را قربانی کند. ممکن است به گروه‌های قلدر بپیوندد تا هم احساس پذیرفته شدن پیدا کند و هم بتواند در حمایت گروه با ‎قلدری کردن در برابر سایر کودکان اعتماد به نفس خود را بهبود بخشد.

پیامدها و عواقب قلدری برای مرتکب

قلدری برای مرتکب نیز پیامدهای نامطلوب دارد. اگر به کودکانی که قلدری می‌کنند رسیدگی نشود، نه‌تنها رفتار قلدری تشدید می‌شود بلکه ممکن است باعث شکل‌گیری رفتارهای ضد اجتماعی، اختلال عملکرد تحصیلی، پیوستن به گنگ‌ها و گروهای خشن بشود. همچنین کودکان مرتکب زورگویی ممکن است به اختلالات روان‌‌پزشکی خاصی مانند اختلال سلوک، اختلال رفتار مقابله‌جویانه، ‎بیش‌فعالی و یا ‎افسردگی مبتلا باشند که عدم درمان این اختلالات می‌تواند اثرات جبران‌ناپذیری در آینده‌ی این کودکان داشته باشد. تداوم رفتار قلدری می‌تواند آرام‌آرام باعث افزایش پرخاشگری در کودک شود 

پیامدها و عواقب قلدری برای تماشاچی

عواقب ‎قلدری فقط دامن‌گیر مرتکب و قربانی نمی‌شود. تماشاچی قلدری هم آسیب می‌بیند. آن دسته از تماشاچیان که به قربانی ‎قلدری می‌خندند، از رفتار قلدر الگوبرداری می‌کنند و سطح رفتارهای خشونت‌آمیز در ایشان افزایش پیدا می‌کند. ایشان احتمال دارد در آینده به گروه‌های قلدر بپیوندند.

افرادی که به قربانی ‎قلدری کمک می‌کنند به‌طور قابل توجهی پیشرفت تحصیلی بالاتر و عزت نفس بیشتری دارند. اما برخی از ایشان میزان بالایی از اضطراب را گزارش می‌کنند. احتمالا به این علت که علی‌رغم داشتن حس خوب کمک کردن به دیگران، نگران آزار و اذیت بعدی توسط فرد قلدر هستند.

مدیریت قلدری

نگرش مناسب به پدیده‌ی قلدری

مدیریت ‎قلدری یک فرایند ‎اجتماعی است. بنابراین با چند راهکار و راهنمایی ساده نمی‌توان با آن مبارزه کرد. لازم است استراتژی‌های ‎پیشگیری و ‎درمان در سطح کلان طراحی شوند. یعنی فرایندهایی ایجاد شود که در آن، مدرسه، خانواده، کودک قلدر، قربانی و ‎تماشاچی همگی نقش داشته باشند.

همچنین مهم است نگرش درستی به پدیده‌ی ‎قلدری وجود داشته باشد. می‌توان ‎انتقام و ‎مقابله را ترویج داد، یا می‌توان ‎سکوت و نادیده گرفتن را در پیش گرفت. هر دوی اینها بی‌شک باعث افزایش پدیده‌ی ‎قلدری خواهند شد. گاهی والدین به کودک قربانی می‌گویند «تو هم باید می‌زدی! چرا نزدی؟».

حتی اگر کودک بتواند با قلدر مقابله کند، ما وی را وارد چرخه‌ی قلدری – قربانی کرده‌ایم و در نهایت آسیب بیشتری را متحمل خواهد شد: یا مجدد قربانی می‌شود یا وارد تیم قلدرها خواهد شد. سکوت هم جایز نیست. زیرا قلدرها با وجود سکوت قلدرتر و جسورتر می‌شوند. پس چه راهی را باید پیمود؟

نقش مدارس در مدیریت قلدری

بسته‌های متعددی برای مقابله با ‎قلدری در مدارس وجود دارد که اصول مشترکی دارند: الف) برخورد سیستماتیک با قلدری یعنی کودکان، خانواده و مسئولین مدرسه با هماهنگی با هم اقداماتی را انجام می‌دهند. ب) افزایش آگاهی و اعمال نظارت. ج) پرهیز از درگیری و مقابله و تشکیل روابط خشونت پرهیز

نمی‌توان صرفا با توصیه به کودک وی را در برابر ‎قلدری محافظت کرد. بلکه لازم است همه‌ی اجزای درگیر آموزش ببینند. مسئولین مدرسه از مدیر و معلم تا خدمات باید با علایم قلدری آشنا باشند و در صورت رویت مداخله کنند. اگر کودکی را در حال قلدری مشاهده کردند باید فورا ممانعت کنند.‌

مدارس باید برای کودکان جلسات گروهی برگزار کنند تا کودکان اصول مراقبت از خود را یاد بگیرند. باید ساختاری داشته باشند تا کودکانی که مکرر قربانی یا مرتکب ‎قلدری می‌شوند را از نظر روانی ارزیابی کنند و اقدامات لازم را ارائه دهند. برگزاری جلسات منظم با خانواده‌ها هم ضروری است.

نقش خانواده در مدیریت قلدری 

آموزش مفهوم قلدری به فرزند
اولین قدم این است که مطمئن شوید فرزند شما قلدری را می‌شناسد: پس همین امروز مفهوم قلدری را به ایشان آموزش دهید. اگر بدانند قلدری چیست، می‌توانند راحت‌تر آن را تشخیص دهند، چه وقتی برای خودشان اتفاق می‌افتد چه برای دیگران.
ارتباط باز و مؤثر
گشاده‌رو و مکرر با فرزندان خود صحبت کنید. هرچه بیشتر با ایشان در مورد ‎قلدری صحبت کنید، اگر آن را تجربه کنند، راحت‌تر به شما می‌گویند. روزانه با فرزند خود در تماس باشید و در مورد اتفاقات رخ داده در مدرسه و فعالیت‌های آنلاین وی بپرسید و همچنین از احساساتش نیز آگاه شوید. 
ارتقاء اعتماد به نفس کودک
اعتماد به نفس کودک را بالا ببرید. تشویقش کنید تا در کلاس‌هایی که دوست دارد ثبت نام کند یا به فعالیت‌های اجتماعی‌ای که دوست دارد بپیوندد. به او بیاموزید تا در گروه‌هایی که اعضای آن اهل زورگویی نیستند عضو شود. به کمک سایر والدین چنین گروه‌هایی را برای کودکانتان فراهم کنید.
نظارت کنید
به رفتار کودکان با هم در مهمانی‌ها نظارت کنید: با والدین دیگر یک استراتژی مشترک داشته باشید که اگر کودکتان ‎قلدری کرد از او دفاع نکنید. اگر والدین دیگر به قلدری کودکتان اشاره کردند، بدون اینکه بین والدین دلخوری یا اختلافی شکل بگیرد با مهربانی رفتار کودک زورگو را متوقف کنید. 
الگو باشید:
به کودک خود نشان دهید که چگونه با کودکان و بزرگسالان دیگر با مهربانی و احترام رفتار کند و خودتان همین کار را با اطرافیان خود انجام دهید. وقتی با دیگران بدرفتاری می‌شود، مداخله کنید. کودکان به والدین خود به‌عنوان الگو نگاه می‌کنند، حتی در رفتارهای فضای مجازی.
توجه به فعالیت‌های آن‌لاین
به ‎قلدری در فضای مجازی توجه کنید. به کودک توضیح دهید که دنیای آنلاین و آفلاین به هم متصل هستند. در مورد خطراتی که در فضای مجازی با آنها مواجه می‌شوند هشدار دهید. قلدری فقط در تلگرام و اینستاگرام و … رخ نمی‌دهد، بازی‌های آن‌لاین می‌توانند محیطی برای قربانی شدن باشند. 

مداخلات لازم برای کودکانی که قربانی قلدری می‌شوند:

پوستر برخورد با قلدری - دکتر ترابی
تصویر 1. راه‌کارهای مقابله با قلدری: این پوستر 4 راهکار مقابع با پدیده‌ی قلدری را نمایش می‌دهد. بی‌اعتنایی، ترک محل، دریافت کمک از افراد بزرگتر و پیام توقف دوستانه ولی قاطعانه. شما می‌توانید فایل پی‌دی‌اف پوستر را دریافت کنید و چاپ کنید. البته لطفا اطلاعات مربوط به دکتر ترابی را از انتهای پوستر برندارید.

اگر فرزندتان مورد ‎قلدری قرار گرفت گشاده‌رو و آرام به صحبت‌هایش گوش دهید. به‌جای تلاش برای یافتن علت قلدری یا تشویق برای مقابله‌به‌مثل یا انتقام، روی ایجاد این حس که او را بدون قضاوت و سرزنش می‌شنوید و حمایتش می‌کنید تمرکز کنید. به او بگویید که مقصر، بی‌عرضه و ضعیف نیست. 

به کودک بگویید که او را باور دارید و خوشحالید که موضوع را به شما گفته است و تمام تلاش خود را برای یافتن کمک انجام خواهید داد.‌ با معلم یا مدرسه صحبت کنید، شما و فرزندتان مجبور نیستید به‌تنهایی با ‎قلدری روبرو شوید. بپرسید که آیا مدرسه خط مشی قلدری یا منشور رفتاری دارد؟ 

برای فرزندان، داشتن والدین حامی برای مقابله با اثرات ‎قلدری ضروری است. مطمئن شوید می‌دانند که می‌توانند در هر زمانی با شما صحبت کنند و به آنها اطمینان دهید که اوضاع بهتر خواهد شد. در نهایت مهم است که به کودکان بیاموزید که در لحظه‌ای که قلدری رخ می‌دهد باید چه کاری انجام دهند؟

چهار استراتژی متفاوت را به کودک بیاموزید (تصویر 1) : می‌تواند قلدر را نادیده بگیرد و وانمود کند که رفتار او برایش مهم نیست. یا با لحنی دوستانه ولی قاطعانه به افراد قلدر بگوید لطفاً این کار را نکن. یا از محل ‎قلدری دور شود. یا قلدری را به یک بزرگ‌تر مانند معلم اطلاع دهد.

هرچند نمی‌توان از همه‌ی موارد قلدری پیشگیری کرد اما اگر کودک خود را به این ۴ استراتژی مجهز کنید توان وی را در مراقبت از خود افزایش داده‌اید و مانع افت اعتماد به نفس وی خواهید شد. .