یکی از کلیشه‌های رایج در زمینه خدمت سربازی اینست که فرد را در برابر شرایط سخت آماده نموده، توان مقابله با مشکلات را افزایش داده و منجر به بلوغ اجتماعی فرد می‌شود. اما بر خلاف چنین فکری هر از چندگاهی اخباری دردناک از درگیریهایی که بعضا منجر به قتل نیز می‌شوند به گوشمان می‌رسد. کسی که قرار بود مرد شده و در یک نظام تربیتی به رشد بالاتری برسد دچار فروپاشی ساختار روانی شده، به خود و دیگران آسیب جدی می‌زند. قطعا این افول روانشناختی دارای یک طیف است که ما فقط اخبار مربوط به انتهای پر سرو صدای آن را می‌شونیم. کسی از سرانجام برخی از افراد که در طی این مسیر از نظر روانشناختی آسیب می‌بینند مطلع نیست.

اکنون موقع آن رسیده‌است که بادقت بیشتری به قانون وظیفه عمومی نگریست. قطعاً فواید و مضرات سیاسی، اقتصادی و نظامی این قانون نیاز به بررسی و سبک سنگین کردن دارد. در کنار این موارد جنبه‌های روانی اجتماعی قضیه را نباید فراموش کرد. شروع خدمت اجباری در یک نقطه حیاتی در زندگی جوانان ما رخ می‌دهد. هنگامی که ایشان در حال تصمیم گیری در مورد تحصیلات عالی، ورود به بازار کار و همچنین در اوج تمایل برای شروع رفتارهای ضد اجتماعی هستند. مطالعات علمی در زمینه تأثیرات روانشناختی خدمت سربازی اجباری نتایج متناقضی داشته‌اند. برخی گزارش کرده‌اند خدمت اجباری به علت مضامین آموزشی خود می‌تواند باعث ارتقاء عملکرد شغلی شده و همچنین با افزایش سلامت جسمی منجر به کاهش رفتار مجرمانه شود. اما برخی دیگر عقیده دارند خدمت سربازی با قطع روند تحصیلات و تأخیر ورود به بازار کار منجر به افزایش رفتار مجرمانه می‌شود. تغییر محیط و ایجاد روابط دوستی و گروهی جدید نیز میتواند نتایج متناقضی داشته باشد. ورود به گروهی که خشونت و نقض قانون در آن رخ میدهد فرد را ممکن است به جرم و خشونت متمایل کند. برعکس اگر گروه دوستی جدید قانونمند و با انضباط باشد می‌تواند تأثیرات مثبت داشته باشد. این متغیرهای متفاوت منجر به نتایج متفاوت در مطالعات کشورهای مختلف در زمینه تأثیر خدمت اجباری بر وضعیت روانی اجتماعی افراد شده است. با توجه به اینکه کفه ترازو آنقدر که عموماً فکر می‌کنند به سمت پیامدهای مثبت متمایل نیست بنابراین وقت آنست که روی کلیشه گذرگاه مردسازی تجدید نظر نمود.

شروع دوره خدمت سربازی به چند روش میتواند منجر به بروز فشار روانی در افراد سالم شود.

جدا شدن فرد جوان از محیط فرهنگی خود:

مهاجرت و تغییر محیط فرهنگی یکی از بزرگترین عوامل استرسزا برای بشر است. دسته‌ای از افراد توانایی تطابق فوری و مناسب با شرایط جدید را ندارند. به این ترتیب ممکن است دچار اضطراب، تشویش و عدم تطابق با محیط شوند. افرادی که توانایی تطابق کمتری دارند ممکن است از خود رفتارهای پرخاشگرانه بروز دهند. بویژه کسانی که زمینه پرخاشگری دارند. محصول این روند گرایش فرد به گروههای پرخاشگر و دوری وی از گروه‌های آرام و منضبط است. الحاق به گروه پرخطر ریسک رفتار ضد اجتماعی و پرخاشگری را بیشتر می‌کند. افرادی که اعتماد به نفس پایین دارند به دنبال مهاجرت ممکن است جهت اخذ حمایت گروه مقصد سعی کنند که خود را با ایشان همانند کنند. اگر گروه مقصدی که ایشان را می‌پذیرد از افراد ضد اجتماعی تشکیل شده باشد فرد مورد نظر ما با ایشان همانندسازی نموده و رفتار ضداجتماعی از خود بروز میدهد.

ایجاد وقفه در مسیر زندگی:

گروهی از افراد در تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی، پایش رفتار خود و حفظ انگیزه مشکل دارند. ایشان در صورت عدم مدیریت مناسب از مسیر خود منحرف می‌شوند. این افراد نیاز به مربی دلسوز دارند تا بتوانند مدیریت بهتری روی خود داشته باشند. از آنجایی که محیط سربازی فاقد چنین مربیانی است شروع سربازی برای این افراد می‌تواند انفکاک بزرگی در مسیر دستیابی به اهداف بلند مدت ایجاد کند.

دوری از خانواده و از دست دادن حمایتهای روانی ایشان:

یکی از عوامل ثبات روانی خانواده محسوب می‌شود. نقش تعدیلگر خانواده، حمایت عاطفی، اقتصادی آن نقش مهمی در ایجاد ثبات روانی دارد. ترک چنین فضایی بدون فراهم نمودن فضای حمایتی دوم میتواند برای برخی از افراد قویاً آسیب رسان باشد. ماحصل این استرس کاهش توان فرد و افت قابل توجه توانایی‌های اوست.

شکلگیری گروههای همسانان جدید به دور از نظارتهای معمول خانوادگی:

همانطور که پیش از این اشاره شد شروع خدمت سربازی می‌تواند همراه با عضویت در گروه‌های جدید باشد. هرچند که این گروهها می‌توانند سازنده باشند اما افراد دارای خصایص ضد اجتماعی یک تمایل روانی-زیستی برای عضویت در گروههای ضد اجتماعی دارند. در برخی از افراد نظارت خانواده یک عامل محافظتی برای ایشان محسوب می‌شود که با شروع دوره سربازی این عامل محافظتی حذف شده و فرد جذب گروههای پرخطر میشود.

محدودیت در انجام واکنشهای مقابله‌ای

محیط سربازی به علت محدودیتهای قابل توجه، امکان انجام برخی از رفتارهایی را که می‌توانند به عنوان راههایی موثر در کاهش استرس باشند کاهش می‌دهد. راههای مقابله‌ای مانند تفریحات مفرح یکی از عوامل کاهش خشونت است. بدیهی است که کاهش این راههای مقابله ای توان برخی از افراد را در تحمل استرس کم نموده و منجر به بروز اختلال می‌شود.

کلیه موارد فوق نشان میدهند که خدمت سربازی لزوماً و همیشه باعث رشد اجتماعی روانی نمی‌شود. در واقع افرادی با شرایط خاص وجود دارند که با شروع خدمت سربازی دچار آسیب یا پسرفت اجتماعی می‌شوند. هرچند اکثر افراد می‌توانند با شرایط سربازی خود را وفق دهند اما این دسته مذکور کم نیستند.

شروع سربازی – شروع اختلالات روانی

افرادی که از نظر ژنتیکی – روانشناختی مستعد اختلالال اعصاب و روان هستند ممکن است دچار بیماری اعصاب و روان شوند. به عنوان مثال کسی که سابقه اختلال دوقطبی در خانواده خود دارد ممکن است به دنبال استرسهای سربازی دچار حمله بیماری دوقطبی شود. یا فردی که توان تحمل استرس کمی دارد می‌تواند دچار اختلال استرس پس از سانحه شود.

معافیت روانپزشکی امتیازی صرفاً برای اختلالات شدید اعصاب و روان

در شرایط فعلی کسانی که اختلال روانپزشکی جدی دارند از خدمت سربازی معاف می‌شوند. کارشناسان و ارزیابان سازمان نظام وظیفه رویکرد سختگیرانه‌ای داشته و به هر کسی که جهت معافیت مراجعه می‌کند با نگاه تمارض می‌نگرند تا زمانی که خلاف آن ثابت شوند. این رویکرد منجر به این می‌شود که افراد در معرض خطر وارد خدمت سربازی شوند. حال سؤال اینست که گروهی که مستعد آسیب هستند و با شروع سربازی دچار اختلال در عملکرد می‌شوند چقدر میتوانند در قالب خدمت سربازی به کشور منفعت برسانند و چقدر ممکن است برای کشور و ایشان هزینه ایجاد شود؟

احراز صلاحیت خدمت در برابر احراز صلاحیت معافیت

خدمت سربازی به علت شرایط حساس آن مانند به هم خوردن سیکل خواب و بیداری فرد، استرسهایی که در بالا به آن اشاره شد، محیط پر تنش و دسترسی به سلاح گرم و سرد می‌تواند منجر به بروز وضعیت بحرانی شود. اشتغال در این شرایط نیاز به خصایص شخصیتی خاصی دارد. بنابراین فردی که قرار است مسلح شود باید شایستگی خود را اثبات کند. بنابراین رویکرد عضویت در خدمت سربازی باید احراز صلاحیت خدمت باشد. این در حالیست که در شرایط فعلی فردی که توانایی تحمل شرایط سربازی را ندارد باید صلاحیت خود را برای معافیت اثبات کند. به نظر می‌رسد تسهیل شرایط معافیت بتواند تا حدودی کمک کننده باشد. اعضای کمیسیونهای معافیت نگران این مسأله هستند که نکند افراد متمارض از فیلترشان عبور کنند. به همین علت سختگیری قابل توجهی به خرج میدهند. اگر تعدادی از افراد بعلت تمارض بتوانند از خدمت بگریزند بهتر از اینست که گروهی از افراد آسیب‌پذیر وارد محیط استرسزا شوند.

غربالگری پیش از خدمت:

در بررسی پیش از شروع خدمت نباید مبنا را بر خوداظهاری افراد گذاشت. زیرا به علت انگ اجتماعی برخی از افراد از اظهار مشکلات خود طفره میروند. بنابراین توصیه می‌شود تمام افراد به نحوی بررسی شوند. گاهی دیده می‌شود که از تستهای روانشناختی استفاده می‌شود. این تستها دقت لازم را در شناسایی افراد در معرض خطر ندارند. از این رو به تنهایی مفید نیستند. لذا ارزیابی دقیق‌تر افراد توسط روانپزشک می‌تواند در کنار آزمونهای مذکور دقت تشخیصی را بالا ببرد.

بررسی حین خدمت:

برخی بررسیهای روانپزشکی نظامی حاکی از این هستند که اکتفا به ارزیابی پیش از شروع خدمت نظامی به تنهایی سود چندانی ندارد. بنابراین توصیه می‌شود بررسی‌های دوره‌ای حین خدمت برای همه سربازان انجام شود. در خیلی از موارد با مشاهده دقیق رفتار می‌توان از شروع یک روند آسیب‌زا مطلع شد. بسیاری از افرادی که دچار خشونت می‌شوند ابتدا علایم مختصری مانند تحریک‌پذیری، تهدید، اضطراب، افت عملکرد را از خود نشان می‌دهند. اما مدتها این علایم از دید دیگران پنهان می‌ماند. یکی از راهکارهای شناسایی زودرس مشکلات اعصاب و روان آموزش مسئولین، فرماندهان و مشاوران در مورد علایم پیشاهنگ و نحوه برخورد با این علایم است. در صورت تشخیص زودهنگام و ارجاع به موقع فرد به متخصص اعصاب و روان می‌توان از قسمتی از این موارد پیشگیری نمود.

انگ بیماری روانپزشکی و عواقب معافیت اعصاب و روان:

در برخی از موارد به علت انگ بیماری افراد علایم را انکار می‌کنند. یا از عواقب معافیت اعصاب و روان مانند مردود شدن در گزینشهای استخدامی می‌ترسند. باید تأکید نمود که بسیاری از افرادی که توان تحمل استرس سربازی را ندارند توان اشتغال در مشاغل دیگر را دارند. بنابراین باید تمهیداتی اندیشید که با برچسب زدن به این دسته از افراد آینده شغلی ایشان تحت شعاع قرار نگیرد. در حال حاضر نوع معافیت افراد با توجه به کدهای درج شده روی کارت نظام‌وظیفه به راحتی قابل تشخیص است. یک پیشنهاد اینست که علت معافیت کاملا محرمانه بوده و فقط در شرایط ضروری در اختیار سازمانهایی که واقعاً به آن نیاز دارند قرار بگیرد.

منتشر شده در روزنامه همشهری

17 مهرماه 96